Powiat lubawski przed wybuchem II wojny światowej — solidarny wobec niemieckiego zagrożenia

Gdy w styczniu 1933 roku Hitler został kanclerzem Rzeszy, gazeta "Drwęca" z dużą rezerwą opisywała owacje na jego cześć, które miały miejsca w Niemczech. W latach 1938 -1939 nastąpiła konsolidacja społeczeństwa polskiego powiatu lubawskiego. Zaniechano m.in. walki politycznej, również na łamach „Drwęcy”, która była organem Stronnictwa Narodowego w powiecie lubawskim.
Wyrazem tego były wpłaty dokonywane na Fundusz Obrony Narodowej przez organizacje społeczne i osoby prywatne miasta i powiatu. Ogółem do sierpnia 1939 roku w powiecie lubawskim na Fundusz Obrony Narodowej zebrano prawie 20 tysięcy złotych. Oprócz tego ludność powiatu samorzutnie przystąpiła do zbiórki pieniędzy w celu dozbrojenia armii. Z zebranych składek w czerwcu 1938 roku zakupiono 8 ciężkich karabinów maszynowych, które zostały uroczyście przekazane oddziałom wojskowym w Brodnicy.

Rezolucja związku
Na terenie powiatu działał Polski Związek Zachodni (do 1934 r. – Związek Obrony Kresów Zachodnich), którego działalność skierowana była na rzecz repolonizacji mieszkańców dawnego zaboru pruskiego, przeciw niemieckim żądaniom rewizji granic i propagandzie antypolskiej.
Na akademii zorganizowanej przez PZZ z okazji „Tygodnia Propagandy Polskiego Związku Zachodniego” w dniu 23 IV 1939 roku zebrani mieszkańcy powiatu lubawskiego uchwalili następującą „Rezolucję”:
„Ślubujemy pracować zgodnie i wytrwale nad rozbudową sił polskich na Ziemi Pomorskiej i wyrażamy nieugiętą gotowość zbrojnego odparcia wszelkich wrogich na tę ziemię zakusów. Wypowiadamy stanowczą walkę zaborczej propagandzie antypolskiej, która przenika nie tylko z zewnątrz, lecz także szerzona jest od wewnątrz, przez obce agentury. Ażeby przygraniczne tereny pomorskie jak najbardziej uodpornić na wpływy tej propagandy i uczynić z nich pancerz Rzeczypospolitej Polskiej, zwracamy się do właściwych czynników z apelem o wydatną pomoc w kierunku likwidacji bezrobocia i podniesienia gospodarczo zaniedbanych części Ziemi Pomorskiej”.

Wstępowali do wojska
Rezolucja bardzo jasno odzwierciedlała nastroje panujące wśród mieszkańców powiatu lubawskiego. Ówczesny prezes PZZ – aptekarz nowomiejski Bolesław Maternicki – za swoją działalność zapłacił najwyższą cenę – hitlerowcy rozstrzelali go prawdopodobnie w październiku 1939 roku. Pod wpływem sytuacji politycznej w kraju w końcu sierpnia 1939 roku wielu młodych mężczyzn z Nowego Miasta ochotniczo wstąpiło do oddziałów 67 pułku piechoty w Brodnicy. W Nowym Mieście powstał Powiatowy Sztab Wojskowy. Wzmocniono względnie zorganizowano wojskowe placówki ochrony pogranicza w całym — około 100-kilometrowym pasie przygranicznym.

Pogotowie wojenne
W lipcu 1939 r. w Białej Górze w pobliżu Rakowic przy pomocy 67 pułku piechoty zorganizowano harcersko–wojskowy obóz szkoleniowy. Podporucznik. Antoni Cetkowski zorganizował wówczas Harcerskie Pogotowie Wojenne. Od połowy sierpnia 1939 roku dziewięciu harcerzy utrzymywało codzienną łączność między Powiatowym Sztabem Wojskowym w Nowym Mieście , a placówkami wojskowymi 67 pułku piechoty stacjonującymi w Bratianie, Chroślu, Gryźlinach, Nowym Dworze i Radomnie, miejscowościach oddalonych o 3-4 km od granicy polsko-niemieckiej. Harcerze przewozili rozkazy i meldunki na własnych rowerach, zapewniając rezerwową łączność na wypadek uszkodzenia przez Niemców linii telefonicznych. Nazistowscy dywersanci mieszkający nad pasem przygranicznym uciekli przed 1 września 1939 roku do Prus Wschodnich. Rozpoczęły się wojskowe operacje obronne, które opóźniały działania ofensywne oddziałów Wehrmachtu.
Specjalny pociąg niszczył tory kolejowe na odcinku Nowe Miasto–Brodnica. Wysadzono w powietrze wiadukt w Nowym Mieście, blokując drogę przez Marzęcice do Grudziądza oraz mosty na Drwęcy w Rodzonem, Białej Górze, Bratianie, Mszanowie, Nowym Mieście i Kurzętniku.

Głos Albina Gesska
Atmosferę ówczesnych dni oddaje ostatni wpis w sierpniu 1939 roku do kroniki szkolnej przez kierownika Publicznej Szkoły Powszechnej w Gwiździnach – Albina Gesska.
„…25 b. m. odchodzę na ćwiczenia wojskowe — zastępować mnie będzie w nauczaniu i w prowadzeniu administracji szkolnej pani Maria Wojtysiakówna. Czasy naprężone do granic ostatecznych! Wojna wisi w powietrzu!
Czy wrócę — nie wiem, bo to równa się prawie odejściu na wojnę. Gdyby wybuchła — daj nam, Boże, zwycięstwo! Zetrzyj pychę i zachłanność naszych nieprzyjaciół!”
W Powiecie Lubawskim, jak i w całej Polsce rozpoczęły się czasy hitlerowskiej okupacji i brutalnego terroru.
Andrzej Korecki, ul